Początek 2021 roku w naszym muzeum, ze względu na przypadającą 2 stycznia 160. rocznicę urodzin Wilhelma Bölschego, skłania do wspomnień dotyczących tej wybitnej postaci, związanej w sposób szczególny zarówno z braćmi Hauptmannami jak i ze Szklarską Porębą.

Bölsche urodził się w Kolonii w 1861roku, w rodzinie o tradycjach liberalnych i zainteresowaniach przyrodniczych. Po studiach w Bonn i w Paryżu od 1886 roku mieszkał w Berlinie. Należąc do artystycznej bohemy, przyłączył się do ugrupowania literackiego Durch toczącego dyskusje na temat społecznej roli literatury, kultury, sztuki. W tym kręgu literackim poznał protagonistów literatury realistycznej odnoszącej się do współczesności, m.in. Gerharta Hauptmanna i odważnie zaczął lansować idee, których popularyzację uznał za zadanie swego życia, i które przedstawił w pracy programowej Die naturwissenschaftlichen Grundlagen der Poesie. Prolegomena einer realistischen Ästhetik. W dziele tym odniósł się także do własnego sposobu pisania:

„Pisarz pozwalający ludziom, których cechy możliwie wiernie odmalowuje, wpadać mocą okoliczności we wszystkie możliwe konflikty i poprzez działanie tych cech wychodzić z nich zwycięsko lub zwyciężonymi, zmieniającymi lub zmienionymi, jest swego rodzaju eksperymentatorem. (…) Zbudowanie człowieka, który z punktu widzenia historii przyrody wygląda prawdziwie, a jednak wznosi się do typowości, ogólności, ideału i jest w stanie nas zainteresować więcej niż tylko z jednego punktu widzenia – to jest największe i najtrudniejsze zarazem, co geniusz może stworzyć.”

Życie w stolicy Rzeszy fascynowało Bölschego przez lata. Tu założył rodzinę (żeniąc się z Adele Bertelt ) ale i aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym, biorąc udział w wydarzeniach kulturalnych, publikując recenzje, artykuły prasowe, wygłaszając wykłady w stowarzyszeniach kształcenia robotników. Jego zainteresowanie naukami przyrodniczymi i tęsknota za życiem w naturze wpłynęły na przeprowadzkę do Friedrichshagen, wsi malowniczo położonej w bliskim sąsiedztwie Berlina. Wspólnie m.in. z braćmi Carlem i Gerhartem Hauptmannami, Augustem Strindbergiem, Stanisławem Przybyszewskim, Bruno Wille aktywnie działał w kręgu artystów skupionych w tzw. Kręgu poetów z Friedrichshagen (Friedrichshagener Dichterkreis), identyfikujących się z ideami darwinizmu, ewolucjonizmu, socjalizmu, naturalizmu czy anarchii. Pracował jako redaktor czasopisma Freie Bühne, a wspólnie z Bruno Wille i braćmi Hart stał się inicjatorem Freie Volksbühne i duchem przewodnim kręgu młodych intelektualistów, znajdujących się w opozycji do wilhelmińskiego establishmentu i zainteresowanych alternatywnymi formami życia społeczeństwa, zafascynowanych ideami Charlesa Darwina i Ernsta Haeckela.

Popularyzując ideały naturalizmu był też m.in. członkiem Niemieckiego Związku Monistów (Deutscher Monistenbund), promującego nowoczesną wiedzę przyrodniczą. Bölsche koncentrował się na poznaniu i popularyzacji osiągnięć szeroko rozumianych nauk przyrodniczych oraz dziejów literatury. Publikował prace z dziedziny zoologii, botaniki, geologii, dziejów prehistorycznych, literatury, meteorologii czy astronomii. Liczne (ponad 100 tytułów) publikacje Bölschego, będącego zwolennikiem teorii ewolucji, popularyzowały ideę naturalnego rozwoju od komórki poprzez rośliny i zwierzęta aż po człowieka. Jego książki popularnonaukowe z zakresu nauk przyrodniczych wydawane były w milionowych nakładach, wiele z nich tłumaczono, w tym także na język polski. Był także autorem licznych form epickich, ale redagował również dzieła klasyków m.in. Goethego czy Heinego.

W wyniku kryzysu w życiu rodzinnym i pod wpływem zauroczonych Karkonoszami przyjaciół – braci Hauptmannów w 1903 roku Bölsche kupił dom w Szklarskiej Porębie, aby stworzyć tu dla siebie swoiste refugium na pobyty letnie. W jednym z listów Gerhart Hauptmann namawiając Bölschego do przeprowadzki w Karkonosze, przekonywał, że: “tutaj świeci inne, lepsze, słońce, które daje duszy i ciału radość, czyniąc człowieka nowym i zdrowym.”

Bölsche, wspominając po latach to wydarzenie napisał:

“To właśnie z ust Hauptmannów, jak pamiętam, po raz pierwszy usłyszałem swojską nazwę Schreiberhau, objaśniono mi, że to tam, gdzie pisarz sam rąbie drzewo. To przecież musi być Eldorado dla wszystkich literatów.”

Po początkowym okresie zamieszkiwania w domu Carla Hauptanna Bölsche zakupił nieistniejący już dziś budynek przy ul. Kopernika 7, graniczący z parcelą należącą do Bruno Wille oraz z mieszkającą w sąsiednim “Brzozowym Dworze” rodziną wice-burmistrza Berlina – Georga Reicke. Dom Bölschego był niewielkim drewnianym budynkiem o konstrukcji przysłupowej z dobudowaną nowoczesną przeszkloną werandą, służącą jako miejsce pracy właściciela i szybko okazał się zbyt mały dla potrzeb rodziny Bölschego, który powtórnie ożenił się z Johanną Walter, oraz dwójki ich dzieci Karola i Johanny.

Ostatecznie przeniósł się w 1918 roku do “Willi z wieżą” położonej w dzielnicy Szklarskiej Poręby – Marysin, przy dzisiejszej ul. 1 Maja 33, aby już na stałe zamieszkać w Karkonoszach. Bölsche, prowadzący z balkonu swego mieszkania obserwacje astronomiczne, intrygował mieszkańców miejscowości wzbudzając podziw i szacunek. Był nie tylko pracowitym naukowcem, ale cechowała go także ponadprzeciętna erudycja, dzięki czemu zasłynął jako doskonały wykładowca. Również w Szklarskiej Porębie często wygłaszał prelekcje, odczyty. Aktywnie angażował się w ochronę przyrody, krajobrazu, kultury lokalnej, apelując o ochronę lasów i poprawę szlaków turystycznych. Wnioskował także o powołanie urzędu chroniącego folklor ludowy Karkonoszy, który uznawał za ważny element krajobrazu. Dzięki jego działaniom Śnieżne Kotły zostały już w latach 20-tych objęte statusem ochrony. W 1931 roku Grzęda – grań dzieląca Śnieżne Kotły otrzymała oficjalną nazwę „Grań Bölschego”. Podczas jubileuszu 50-lecia “Towarzystwa Karkonoskiego” (w 1930 roku) Bölsche apelował o utworzenie muzeum przyrodniczego w Szklarskiej Porębie, a już w 1931 roku sam stworzył tu prywatne muzeum (przy ul. Muzealnej 5). Eksponowane tam zbiory przyrodniczo-geologiczne, związane z budową i bogactwem naturalnym Karkonoszy i Gór Izerskich zostały jednak po wojnie rozproszone.

Na co dzień Bölsche był stałym bywalcem lokali w Szklarskiej Porębie: cukierni „Zumpe” (dziś „Polonia” przy ul. Jedności Narodowej 5), winiarni „Max Schlickers Weinstube” (dziś „Bistorante 657” przy ul. Jedności Narodowej), czy lokalu „Zur Sonne” (dziś „Do słońca”, ul. 11 Listopada 31), gdzie między portretami innych cenionych mieszkańców Szklarskiej Poręby znajdował się na ścianie i jego wizerunek.

Władze Szklarskiej Poręby nadały mu w 1931 r. honorowe obywatelstwo. Jego imieniem nazwano też dzisiejszą ul. Wlastimila Hofmana i drogę prowadzącą z Marysina na Śnieżne Kotły (dziś żółty szlak turystyczny).

Podczas uroczystych obchodów 70-tych urodzin Bölschego w styczniu 1931 roku gratulacje składały mu władze gminy Szklarskiej Poręby, a ostatnim mówcą był sąsiad i przyjaciel Gerhart Hauptmann, który tak ujął osiągnięcia Bölschego:

„ Drogi przyjacielu Bölsche,
…za tobą siedemdziesiąt lat poświęconych głównie pracy. Była to praca na rzecz kultury niemieckiej i kultury ludzkiej. Skromnie, wiernie, z wytrwałością poświęciłeś się w tym życiu służbie i znalazłeś w tym działaniu wdzięczność twojego ludu. Jako prawdziwy i wolny nauczyciel ludu nauczałeś setki tysięcy, a nawet miliony Niemców, mężczyzn i kobiet wszystkich stanów o rządach Boga w przyrodzie i egzystencji przyrody w Bogu. Pokazywałeś im wciąż pracę ich wieszczy, myślicieli, badaczy, zaskarbiając sobie w ten sposób wdzięczność jednych i drugich. Zainteresowanie przyrodą i naukami przyrodniczymi, przynajmniej w Niemczech, było w bardzo poważnym stopniu wzbudzane i wspierane przede wszystkim przez ciebie…
I jeszcze jedno, drogi przyjacielu, w twych żyłach płynie krew pisarska. Tak jak u Goethego i Ernsta Haeckela, z którymi twoje jestestwo jest poprzez powinowactwo z wyboru nierozerwalnie związane, natura badacza nie zdominowała w tobie duszy pisarza i to powiązanie twórczego poszukiwania i badawczej dociekliwości ugruntowały twoje wizjonerstwo. Nieraz kiedy ci się przypatrywałem, drogi przyjacielu, w twym pogodnym, drzemiącym w swym jestestwie człowieczeństwie, lub kiedy o tobie myślałem, jak żyjesz głęboko zakorzeniony w lesistych górach Śląska, wyobrażałem sobie, że jesteś daleko bliższy sercu natury, niż my wszyscy, że musisz wiedzieć więcej od nas o tajemnicach drzewa, wody, skał, powietrza. Pewne bariery, które jak mi się wydaje, nas zamykają, nie istnieją dla ciebie, być może znosi je twoja miłość do natury…”

Bölsche zmarł 30 sierpnia 1939 roku i został pochowany na ewangelickim cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej obok swojej żony i córki. Na skromnym nagrobku zamieszony został wiersz śląskiego poety Angelusa Silesiusa (Johannesa Schefflera):

“Człowieku, co kochasz
W to się zamienisz.
Gdy kochasz Boga
zamienisz się w Boga,
Gdy kochasz ziemię,
Zamienisz się w ziemię.”

Prace Bölschego fascynowały wielu naukowców XX wieku. Popularne niemieckie czasopismo „Kosmos” przyznawało w latach 60-tych i 70-tych, osobom szczególnie zasłużonym w popularyzowaniu osiągnięć nauk przyrodniczych medale im. Wilhelma Bölschego. W 2001 roku astronom André Knöfel nazwał imieniem Wilhelma Bölschego odkrytą przez siebie asteroidę. O sławie Bölschego poza Karkonoszami świadczy również fakt, że jego imię noszą liczne szkoły i ulice na terenie Niemiec a także jedna z wysp na Spitzbergenie.
W Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego znajduje się bogate archiwum Bölschego, a muzeum w Szklarskiej Porębie – Dom Carla i Gerharta Hauptmannów, prezentuje niektóre z jego dzieł.

Julita Izabela Zaprucka

Literatura:
1. Bölsche W. Die naturwissenschftlichen Grundlagen der Poesie. Prolegomena einer realistischen Ästhetik, Leipzig, J. Braakenburg (red.), Tübingen 1976, s.7-11
2. Danielska B. Dom Carla i Gerharta Hauptmannów w Szklarskiej Porębie – Oddział Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze jako centrum inspiracji i koordynacji ruchu artystycznego, [w:] M. Hałub, A. Mańko-Matysiak (red.), Śląska Republika Uczonych, Neisse Verlag, ATUT Drezno-Wrocław 2014, s. 404-405
3. Kuczyński K.A. Carl i Gerhart Hauptmannowie a kolonia artystów [w:] Pogmatwane Drogi. Polsko-niemieckie studia o literaturze i kulturze XX wieku, PWSZ we Włocławku, Włocławek 2015, s.42-43
4. Paczos A. dr Wilhelm Bölsche, [w:] Słownik Biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej, www.jbc.jelenia-gora.pl, (dostęp: 31.12.2020)
5. Rohloff H. G. Powieść Wilhelma Bölsche Die Mittagsgottin, [w:] M. Kęsicka, J. Zaprucki (red.), Śląsk jako prowincja literacka. Literatura między regionalizmem a uniwersalizmem, JeremenPress, Jelenia Góra 2009,
s. 64-72
6. Scharnhorst J. Z Berlina w Karkonosze: Wilhelm Bölsche jako prekursor ekologicznego myślenia [w:] M. Kęsicka, J. Zaprucki (red.), Śląsk jako prowincja literacka. Literatura między regionalizmem a uniwersalizmem, JeremenPress, Jelenia Góra 2009, s. 73-79
7. Störtkuhl B., IIkosz J. Od zagrody chłopskiej do willi- architektura kolonii artystycznej w Karkonoszach,[w:] Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XXw., Berlin-Jelenia Góra 1999, s. 104-126.
8.Wack E. Byt w jedności. Korespondencja Carla Hauptmanna z Wilhelmem Bölsche, [w:] Kuczyński K. A. (red.) Carl Hauptmann i krąg jego przyjaciół, Szklarska Poręba – Jelenia Góra 2014, s.140-160
9. Wiater P. Środowisko literackie dawnej kolonii artystycznej w Szklarskiej Porębie, [w:] Carl i Gerhart Hauptmann – dzieło i modele odbioru, Białek E., Pacholski J., Niemiec P. (red.), Wrocław 2012, s. 297-313
10.Wiater P. Dr Wilhelm Bölsche, [w:] Literatura i Karkonosze, Tęcza K. (red), Bukowiec 2016, s. 28-33.