Pierwszemu polskiemu wydaniu dramatu Gerharta Hauptmanna „Tkacze” nie poświęcono jak dotąd szerszej uwagi. Wzmianki dotyczące tej broszury znajdują się w pracach P. Knapika i R. Obrączki. Temat ten posiada jeszcze wiele niejasności i wymaga dalszych badań.
Największym utworem literackim Gerharta Hauptmanna jest dramat „Tkacze”. Do realizacji pomysłu autor przystąpił w 1890 r., pisząc nową sztukę w Szklarskiej Porębie. W początkach 1891 r. powstał pierwszy wariant „Tkaczy” – dramatu opowiadającego o pracy i buncie tkaczy śląskich z okolic Bielawy, który wybuchł w 1844 r. Sztuka poruszała zagadnienia dotyczące życia ubogich warstw ludności, przez co uznać ją można za społeczny dramat współczucia, tak charakterystyczny dla naturalizmu końca XIX w. W końcu 1891 r. gotowy był tekst w dialekcie śląskim „De Waber”. Wiosną 1892 r. Gerhart Hauptmann napisał jednak wersję dramatu w języku zbliżonym do literackiego, tak aby sztuka stała się bardziej zrozumiała dla publiczności teatralnej.[Knapik, s. 66] Pierwsza prezentacja spektaklu miała mieć miejsce 3.03.1892 r., lecz nie powiodła się z powodu sprzeciwu berlińskiej cenzury. Wyrażano obawy, że przestawiona w dramacie nędza tkaczy, rewolucyjny wydźwięk pieśni „Krwawy sąd” i ukazanie powstania 1844 r. mogą doprowadzić do niepokojów społecznych, czyniąc ze sztuki Hauptmanna element socjaldemokratycznej propagandy. Z podobną argumentacją spotkały się kolejne odwołania Gerharta Hauptmanna do instancji wyższych, które konsekwentnie podtrzymywały wcześniejsze decyzje.

Zamknięta prapremiera dramatu miała miejsce 26.02.1893 r. pod patronatem stowarzyszenia Freie Bühne, którego nie obejmowały zakazy cenzury. Dopiero wyrokiem Pruskiego Wyższego Trybunału Administracyjnego z 2.10.1893 r. zezwolono na publiczną premierę „Tkaczy” w Deutsches Theater, jednak pod warunkiem znacznego zawyżenia cen biletów, co miało zabezpieczyć dobór „właściwej” publiczności.[Knapik, s. 70] Rewolucyjna inscenizacja „Tkaczy” w Berlinie wywołała znaczne poruszenie, stała się nie tylko wydarzeniem artystycznym, ale i politycznym. W Reichstagu domagano się aresztowania Gerharta Hauptmanna, a cesarz Wilhelm II na znak protestu zrezygnował z loży królewskiej w Deutsches Theater. Jeszcze długo dramat „Tkacze” spotykał się z zakazami cenzury nie tylko na terenie Niemiec. Światowym echem odbiła się walka o dopuszczenie dramatu na sceny teatralne w Stanach Zjednoczonych i carskiej Rosji. [Knapik s. 71]

    Początkowo prasa polska końca XIX wieku nie poświęcała „Tkaczom” zbyt wiele uwagi. Prapremiera „Tkaczy” przeszła w polskiej prasie bez echa. [Obrączka, s. ].

Pierwsze wydanie tłumaczenia dramatu „Tkacze” w języku polskim ukazało się stosunkowo późno, bo w 1898 r. w Londynie. Było to związane z sytuacją Polski, która znajdowała się w tym czasie pod zaborami. Cenzura zaborców nie dopuszczała do druku wydawnictw mających wydźwięk niepodległościowy i społeczny. Szczególnie trudna sytuacja panowała pod tym względem w zaborze rosyjskim.
Pierwsze polskie wydanie „Tkaczy” ukazało się w londyńskiej oficynie wydawniczej Aleksandra Dębskiego nakładem Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Aleksander Dębski (1857-1935 ) był polskim działaczem socjalistycznym i niepodległościowym {PSB T.V, s. 145-149]. Po studiach w Petersburgu, zaangażowany w działalność socjalistyczną, w początkach lat osiemdziesiątych stanął na czele nielegalnej partii „Proletaryat”. Prowadząc nielegalną działalność wydawniczą i przemyt wydawnictw był jednym z najbardziej aktywnych socjalistów polskich tego czasu. Zagrożony aresztowaniem, jako jeden z najbardziej poszukiwanych przez carską policję przestępców politycznych, udał się na emigrację. W marcu 1889 r. w górach pod Zurychem w trakcie prób doświadczalnych nad materiałem wybuchowym został ciężko ranny, a jego towarzysz zmarł. Wydalony ze Szwajcarii udał się do Francji. W Paryżu Aleksander Dębski pracował jako drukarz, kontynuując jednocześnie działalność socjalistyczną. Był jednym z inicjatorów ruchu zjednoczeniowego polskich organizacji i partii socjalistycznych. W 1892 r. po kongresie w Paryżu został członkiem kierownictwa Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Po wyjeździe do Londynu łączył czynny udział w pracach zarządu Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (tak zwanej Centralizacji) z pracą w drukarni partyjnej. Polskie wydawnictwa socjalistyczne pochodzące z tego czasu są zaznaczone jego nazwiskiem („printed and published by Al. Dębski”).  W 1899 r. przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Według oceny Władysława Pobóg-Malinowskiego: „Znalazłszy się za oceanem wyrósł szybko na  najwybitniejszego tam przedstawiciela  polskiej myśli niepodległościowej.” [PSB, T. V, s. 147]. Organizował pomoc dla Legionów Piłsudskiego, a w 1919 r. powrócił do niepodległej Polski. W wyborach 1930 r. otrzymał mandat senatora. Zmarł w Warszawie 6.03.1935 r.

Autorem tłumaczenia „Tkaczy” był Edmund Libański (1862-1928), ukryty pod pseudonimem jako Wiktor Tusza.{PSB, T. XVII, s. 273-274]. Inżynier budowy mostów, geodeta, popularyzator wiedzy technicznej, żołnierz Legionów i dziennikarz-publicysta należał do ludzi niepospolitych. Prowadził ożywioną działalność oświatową i był założycielem pierwszego we Lwowie kinoteatru. Zajmował się popularyzacją lotnictwa, opublikował między innymi książki „Podbój atmosfery” i „Współczesne lotnictwo i przemysł lotniczy”. W publicznych odczytach przewidywał podbój kosmosu. Był konstruktorem dwóch typów samolotów; jednopłatu zbudowanego w 1910 r. i dwupłatu wojskowego (wspólnie z inż. W. Rumbowiczem). Odbywał częste loty balonem i był oblatywaczem prototypów samolotów. Edmund Libański był długoletnim członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, jako publicysta współpracował z wieloma wydawnictwami socjalistycznymi. Brał aktywny udział w pracach PPS w kraju oraz w Związku Zagranicznym Socjalistów Polskich, w jego sekcji paryskiej. W Paryżu przebywał w 1898 r. ; wtedy to być może Edmund Libański skontaktował się z Aleksandrem Dębskim i powstała myśl dokonania przekładu i wydania dramatu „Tkacze” Gerharta Hauptmanna.

Ta niewielka książeczka o wymiarach 16,7 na 11,2 cm wydrukowana została na cienkim papierze w miękkiej, kartonowej oprawie. Na stronie tytułowej podano: „Gerhard [sic!] Hauptmann TKACZE sztuka w 5 aktach (rzecz dzieje się w końcu pierwszej połowy bieżącego stulecia, około roku 1840 na, Szląsku). przełożył z upoważnienia autora Wiktor Tusza Londyn W drukarni Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich 1898”.

Na pierwszej stronie dedykacja:
 ”Polskiemu proletariatowi przekład ten poświęcam Lwów 1898 Wiktor Tusza”.

Na ostatniej stronie, pod tekstem:
„Printed and published by Al. Dębski.-Beaumont Square N 7. Mile End Rd. London E.” Broszurkę zamyka nutowy zapis melodii i słowa „Krwawy sąd” (pieśń tkaczy), co jest najprawdopodobniej pierwszym tego typu zapisem w wydaniach dramatu Gerharta Hauptmanna.
Interesująca jest wzmianka o upoważnieniu przez Gerharta Hauptmanna Edmunda Libańskiego na dokonanie tłumaczenia dramatu. Być może doszło do spotkania tłumacza z pisarzem w Niemczech podczas podróży Libańskiego w 1898 r., pomiędzy Lwowem a Paryżem. Pośrednio świadczyć o tym może druk zapisu nutowego pieśni „Krwawy sąd”, który, czego nie można wykluczyć, Edmund Libański otrzymał bezpośrednio od Gerharta Hauptmanna.

Wydana w londyńskiej drukarni broszura była przemycana do będącej pod zaborami Polski, a także na tereny carskiej Rosji. Organizatorem przerzutu socjalistycznej „bibuły” do Rosji, na terenie której znajdowało się w tym czasie wielu polskich socjalistów był Józef Piłsudski. W Wilnie Józef Piłsudski redagował organ PPS „Robotnik” i jako członek Centralnego Komitetu Robotniczego PPS, kierował pracami partii. W częściowo szyfrowanym liście Józefa Piłsudskiego ukrytego pod pseudonimem „Wiktor”, a adresowanym do polskich socjalistów w Londynie z  19.10.1899 r. dotyczącym przemytu polskich wydawnictw socjalistycznych do Rosji znajduje się następująca informacja: ”Teraz co do Finl. [Finlandii]. Właściwie są tam dwie drogi: a) dla wydawnictw książkowych większych i b) dla broszur drobnych. a) Jak tylko otrzymacie list z Pitra [Petersburg] lub Finl. po polsku pisany i podpisany „Branting” (adresowany bździe A. Radecke) wyœlijcie via Lipsk jakie 1 ½  puda bi. [bibuła-wydawnictwa] tak, żeby z Lipska wyszło to w 4 paczkach. Wsadzisz w to I) Doliwa do 20 [Doliwa Z., „Szkice”], II) Rewolucja i kontrrewolucja do 30 [K. Marksa], III) wybór pism Lassala do 20, IV) Kobieta do 30 [A. Bebel, „Kobieta i socjalizm], V) Zagadnienia socjalizmu do 30, VI) Tkacze do 50 [Gerharta Hauptmanna], VII) Huna do 30 [A. Thun, „Historia ruchu rewolucyjnego w Rosji”], VIII) Shrama do 50. [A. Szram, „O wytwarzaniu bogactw”].” [Jędrzejewicz, s. 18]
Dzięki działalności Aleksandra Dębskiego, Edmunda Libańskiego, Józefa Piłsudskiego i wielu bezimiennych socjalistów największy dramat Gerharta Hauptmanna został przetłumaczony, wydany oraz rozpowszechniony wśród robotników Polski i Rosji.

Przypisy:
1. Jędrzejewicz W., Listy J. Piłsudskiego z okresu jego pracy w PPS. Rok 1899. [w:] Niepodległość, T. XVII, Nowy Jork-Londyn 1984, s. 3- 28
2.  Lewicki K., Libański Edmund [w:] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-      Warszawa-Kraków 1972, T. XVII, s. 273-274 [tamże dalsza literatura]
3. Knapik P., Gerhart Hauptmann. Życie i twórczość do 1914 roku”, Wrocław 1994
4. Obrączka P., Z dziejów polskiej recepcji Gerharta Hauptmanna (1887-1914) [w:] Śladami wielkiego dziedzictwa. O pisarstwie Carla i Gerharta Hauptmannów. Orbis Linguarum p. red. E. Białka i E. Tomiczka, T. XI, s. 47-69
5.Pobóg-Malinowski W., Dębski Aleksander [w:] Polski Słownik Biograficzny, Kraków-Lwów 1939, T. V, s. 145-149 [tamże dalsza literatura]
6.    Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski 1867-1914, Londyn b.r.w.