Założenia parkowe Kotliny Jeleniogórskiej mają wielowiekową tradycję. Wyjątkowe cechy krajobrazu, malownicza rzeźba terenu i bogata górska roślinność były podstawowymi determinantami ich formowania, które równocześnie pozwalały na indywidualne kształtowanie przestrzeni zgodnie z duchem epoki oraz gustami właściciela. Zagadnienia te przedstawione zostały niedawno na interesującej polsko-niemieckiej wystawie muzealnej “Dolina zamków i ogrodów. Kotlina Jeleniogórska – wspólne dziedzictwo”.1)

We wrześniu 1890 r. młodzi literaci, bracia Carl i Gerhart Hauptmann odwiedzili rodziców zamieszkałych w uzdrowisku w Cieplicach Śląskich. Następnie udali się przez Świeradów na górską wędrówkę, którą zakończyli w Szklarskiej Porębie. Okolica tak ich zauroczyła, że postanowili tutaj zamieszkać. Bracia Hauptmann nie byli “ludźmi miasta”; wychowani na Dolnym Śląsku, nie potrafili się zaaklimatyzować w dużych aglomeracjach. Ustronie Szklarskiej Poręby, bliski kontakt z naturą, kłopoty zdrowotne Gerharta Hauptmanna, bogactwo szeroko rozumianego kulturowego krajobrazu Karkonoszy i Gór Izerskich były głównymi czynnikami, które zaważyły na podjęciu decyzji o osiedleniu się w tym miejscu.

Po latach Gerhart Hauptmann w opartej na motywach biograficznych powieści “Księga namiętności” tak wspominał to wydarzenie:

“Pewnego dnia podczas górskiej wędrówki dostrzegłem z wysoka ową dolinę i pomyślałem sobie, że dobrze byłoby wybudować tutaj dom. Zachwycony i olśniony tym pomysłem zszedłem w dół przez lasy, zbiegłem ścieżką wśród łąk i w ciągu paru godzin załatwiłem kupno wiejskiego domu z przynależnym gruntem, łąką, z bukowym gajem i źródełkami. Przypominam sobie jeszcze bezgraniczną radość żony i dzieci, kiedyśmy ten piękny zakątek uznali za swój własny i zaczęliśmy przebudowywać starą, rozpadającą się chałupę, która przemieniona jak najlepiej, miała stać się naszym przytulnym ogniskiem domowym. O niczym innym nie myślałem, jak tylko o tym, że żadna siła tego świata nie oderwie mnie od tej przystani i kotwicy. Na wiele lat przedtem w moich pragnieniach i snach budowałem z miłością ten dom, a kiedy na oczach wszystkich rzeczywiście wzrósł, tygodnie i miesiące całe patrzyłem murarzowi na kielnię, cieśli na siekierę, stolarzowi na strug. ” 2)

Nowo nabyta posiadłość, malowniczo położona wśród łąk, granitowych grup skalnych i kęp drzew, znajdowała się na północno-wschodnim stoku masywu Wysokiego Kamienia, ze wspaniałym widokiem na Szrenicę, Śnieżne Kotły, aż po Śnieżkę. 3)

Cena notarialna tej jednopiętrowej chaty wiejskiej wraz z przynależną do niej parcelą o powierzchni 32 morgów (około 7, 5 ha) wynosiła 12 500 marek. Właścicielem nieruchomości stał się Gerhart Hauptmann. 4)

Dla potrzeb rodzin Carla i Gerharta Hauptmann, który był już w tym czasie ojcem trzech młodych chłopców: Ivo (ur. 1886) , Eckharta (ur.1887) oraz Klausa (ur. 1889r.) stary, pochodzący prawdopodobnie jeszcze z pierwszej połowy XVIII wieku dom znacznie przebudowano. Na piętrze uzyskano pięć pokoi połączonych od frontu podłużnym balkonem, a na poddaszu powstały dodatkowe dwa szczytowe pomieszczenia z drewnianymi balkonami, a od tyłu dobudowano poprzeczną, zadaszoną werandę. Z lewej strony wejścia Gerhart Hauptmann, swego czasu student rzeźby, umieścił kopie przedstawień figuralnych ze scenami z ludowego jarmarku, dla których inspiracją były dwa fragmenty gotyckiego fryzu z wrocławskiego ratusza. Po przebudowie wartość willi wzrosła czterokrotnie. 5)

Posiadłość otrzymała miano “Schreiberhäusel” – “Domku pisarza”. Obydwie rodziny sprowadziły się tutaj w sierpniu 1891 r. Dnia 9 sierpnia jako pierwszy zamieszkał Gerhart Hauptmann. W swoim dzienniku zanotował:

“Dzisiaj w naszym nowym domu w Szklarskiej Porębie spędzimy pierwszą noc”.

Dzień później przybył Carl Hauptmann z żoną. Bracia z rodzinami mieszkali tutaj wspólnie, aż do rozpadu małżeństwa Gerharta, które nastąpiło jesienią 1894 r., wtedy też doszło do rozwiązania wspólnoty majątkowej z żoną. Pisarz wyprowadził się do Berlina, a Maria z synami do Drezna. W późniejszych latach w Szklarskiej Porębie pisarz przebywał sporadycznie. W 1904 r. Gerhart Hauptmann odstąpił prawo własności starszemu bratu, gdyż już od paru lat mieszkał w nowej willi “Wiesenstein” w pobliskim Jagniątkowie wraz z Margarethe Marschalk (1876 – 1957) 6).

Dom braci Hauptmann w tym okresie był miejscem spotkań i pełnił ważną rolę w życiu tutejszej kolonii artystów. Charakter tego miejsca tak opisywał dr Wilhelm Bölsche:

” Każdy zna czarowną baśń z Karkonoszy Musäusa o tym jak Duch Gór wyczarowuje z lodowato-zimnej, granitowej skały podczas nocnej zawiej w górach przytulny wiejski dworek dla wylęknionych wędrowców; otwierają się przed nimi przytulne pomieszczenia pełne muzyki i brzęku szkła. Karl Hauptmann urzeczywistnił nieco z tego czaru, mieszkając w “powiecie Liczyrzepy”- jak pewnego razu te strony określił Gustav Freytag, ale bez baśniowej grozy”.7)

Po śmierci Carla Hauptmanna w 1921 r. posiadłość przeszła w posiadanie jego drugiej żony Marii z domu Rohne, która następnie odstąpiła ją gminie Szklarska Poręba. W 1923 r. od frontu w centralnej partii dachu dobudowano dużą mansardę. W 1926 r. na prawo obok głównych drzwi wejściowych umieszczono drewnianą tablicę upamiętniającą pobyt w tym domu Gerharta Hauptmanna autorstwa mieszkającego w Szklarskiej Porębie rzeźbiarza Helmuta Benny (1900-1969) ozdobioną postaciami z utworzonych tutaj dramatów z poniższą inskrypcją:

” In diesem Hause schrieb Gerhart Hauptmann Die Weber – Elga -Hanneles Himmelfahrt – Fuhrmann Henschel – Kollege Crampton – Biberpeltz.” 8)
[” W tym domu Gerhart Hauptmann napisał “Tkaczy” – ” “Elga” – “Wniebowzięcie Hanusi” – “Furman Henschel” – “Kolega Crampton” – “Futro bobrowe”].

W 1928 r. na fasadzie willi, z lewej strony od wejścia umieszczona została kamienna tablica pamiątkowa upamiętniająca pobyt w tym domu Carla Hauptmanna z inskrypcją:

“In diesem Hause lebte, arbeitete und starb der Dichter und Denker Carl Hauptmann”. 9)
[” W tym domu żył,, pracował i zmarł poeta i myśliciel Carl Hauptmann”].

Od 1936 r. w willi mieściła się ekspozycja przedstawiająca dorobek literacki pisarzy oraz innych członków miejscowej kolonii artystów, a w izbie na parterze otwarty został “Haus der Heimat” – “Dom ojczyźniany” miejsce spotkań znanej regionalnej grupy folklorystycznej. 10)

W 1946 r. dom opuściły rodziny niemieckie, które szukały tutaj schronienia w końcowej fazie wojny. 11)

Zlikwidowano tablice pamiątkowe, a ekspozycja muzealna częściowo została przejęta przez Muzeum Śląskie we Wrocławiu oraz uległa rozproszeniu. Od końca lat czterdziestych do późnych lat pięćdziesiątych mieścił się tutaj Dom Pracy Twórczej Związku Literatów Polskich im. C. K. Norwida. W 1958 r. z lewej strony wejścia wmurowano tablicę pamiątkową:

“W tym domu żył, pracował i zmarł Karol [sic!-przyp. P.W.] Hauptmann
ur. 11. V. 1858 zm. 4. II. 1921 na pamiątkę Setnej Rocznicy Urodzin Pisarza”.

W latach sześćdziesiątych ulokowano tutaj szpitalny oddział rehabilitacji dla dzieci, po czym obiekt adoptowano na mieszkania komunalne, a w 1987 r. Szklarska Poręba przekazała budynek na rzecz Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze, przy czym park pozostał własnością miasta. W 1995 r. po kapitalnym remoncie otwarte zostało tutaj Muzeum w Szklarskiej Porębie jako zamiejscowy oddział Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze, przekształcone obecnie na Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze – Dom Carla i Gerharta Hauptmannów w Szklarskiej Porębie. W grudniu 2001 r. odsłonięto granitowy kamień wmurowany w fasadę budynku upamiętniający pobyt obydwu pisarzy z napisem w języku polskim i niemieckim.

Posiadłość na przełomie wieków tak opisał przyjaciel braci Hauptmann, filozof i literat, dr Bruno Wille (1860-1928):

“Olbrzymie jesiony osłaniają dom. Najpiękniejszym jego dodatkiem jest teren leżący poza nim: po części nieskażona natura, po części wypielęgnowany park stapiający się z górskim krajobrazem. Poprzez bujne łąki i kręte drożyny wbiegające tu i tam między drzewa i krzewy, można wspiąć się na stok, ku najrozleglejszym pejzażom na górze, przy jodłach przycupnął szałas, wysoce ceniony przez Gerharta, ze względu na spokój i nastrój, jako miejsce dla jego twórczości rzeźbiarskiej i rozważań literackich. Słodkie marzenia snuć można w lesie bukowym, gdzie pnie – olbrzymy wyzierają szaro spomiędzy omszonych bloków granitu, podczas gdy w zielonozłotych wierzchołkach wyśpiewuje zięba, lub w świetle księżyca górski drozd wywodzi swe melancholijne trele. Tuż obok tryska źródełko znalezione przez Hauptmanna – ojca. Jest ono tak obfite, że jego zdroje zaopatrują za pomocą rur cały dom w wodę zdatną do picia, jak i do kąpieli.” 12)

Poprzedni właściciel gospodarstwa, malarz na szkle Julius Simon, otrzymał małe mieszkanie na parterze domu. Jako dzierżawca zajmował się uprawą użytków rolnych należących do posiadłości i był zatrudniony w charakterze ogrodnika.Rozmiłowani w przyrodzie bracia z licznych podróży przywozili sadzonki drzew i krzewów, z których następnie utworzony został w miejscu dawnych pól i łąk malowniczy park natury. Drzewa te szczególną opieką otaczał Carl Hauptmann – z wykształcenia również przyrodnik. Park powstawał stopniowo, z biegiem czasu powoli się rozrastał, widoczna w jego planie była przemyślana kompozycja i dbałość o zachowanie naturalnego charakteru całego założenia. Przy zakładaniu parku wykorzystano naturalne formacje roślinno-skalne znajdujące się w środkowej jego części. Były to skupiny buków porastających granitowe skałki, do których dosadzono kolejne formacje tych drzew w ścisłych grupach po kilka sztuk razem. Zasadniczą część drzewostanu stanowiły naturalnie rosnące drzewa iglaste uzupełnione o celowe nasadzenia, wśród których przeważają srebrne świerki, modrzewie i sosny. Wśród drzewostanu iglastego szczególną uwagę zwracają sosna-wejmutka, sosna-limba, żywotnik olbrzymi, choina kanadyjska i świerk kłujący odmiany sinej, które należałoby uznać za pomniki przyrody. Dużą wagę w formowaniu parku zwrócono na prospekty widokowe w kierunku masywu Karkonoszy, ukształtowanie polan i swobodne, luźne nasadzenia okazów drzew, które starano się należycie wyeksponować, a także utrzymanie mieszanego typu drzewostanu.

Teren parceli od strony dawnej Kirchweg (po wojnie ul. Kościelna 9, następnie ul. F. Dzierżyńskiego 9, obecnie ul. 11 Listopada 23) ogrodzony był lekkim drewnianym płotem z pionowych sztachet, jak również poprzecznie ułożonych żerdzi. Od strony południowej granicę wyznaczał niewysoki murek z nieregularnych ciosów granitowych, wzdłuż którego wiodła ścieżka z poprowadzonym nad torami w zachodnim narożniku parceli mostkiem dla pieszych, który ją łączył z dawną Hanns Fechner Weg (dziś ul. Dolna).

Przez teren parceli na początku XX wieku biegły powiązane ze sobą ścieżki parkowe wysypane jasnym grysem. Znajdowały się przy nich proste ławki z granitowych ciosów z poprzeczną deską – siedziskiem, których jeszcze parę zachowało się do dnia dzisiejszego. Ścieżki utworzyły czytelny i funkcjonalny system komunikacyjny, a poprowadzone zostały w następujący sposób:

• od willi na zachód ku górze i następnie w prawo pod wiadukt,
• od wiaduktu, równolegle nad torami do nieistniejącego dziś mostku od dawnej Hanns Fechner Weg,
• od górnej polany do dolnej, położonej w południowej części parceli,
• od willi na zachód pod górę, bezpośrednio do górnej polany. 13)

W parku znajdowały się dwie altany. Pierwsza o konstrukcji drewnianej na podmurówce z granitowych ciosów i betonowej wylewce, położona była w południowej części na skraju parku, w pewnej odległości od willi. Powstała w okresie przebudowy domu około 1890 r. Była ulubionym miejscem pracy literackiej Gerharta Hauptmanna uwalniającym go od gwaru, jaki musiała powodować trójka jego kilkuletnich synów. Związane to było ze specyficznym rodzajem uprawiania twórczości przez Gerharta Hauptmanna, który najchętniej tworzył dzieła w bliskim kontakcie z naturą, podczas tak zwanych “twórczych spacerów”. Druga z altan, pochodząca również z tego okresu miała charakter letniego, otwartego, zadaszonego pawilonu ustawionego na rzucie oktogonu. Znajdowała się w niewielkiej odległości na południe od willi mieszkalnej. Była podobna w kształcie do altany znajdującej się obecnie na terenie P.D.W.D. ” Łazienki” w Szklarskiej Porębie Górnej przy ul. Obrońców Pokoju 16. W nieustalonym obecnie miejscu, na zboczu w parku, prawdopodobnie przy drodze na południowo-zachodnim krańcu, stała niewielka kapliczka, która nie istniała już w latach trzydziestych XX wieku.

Gerhart Hauptmann namiętnie uprawiał sport, a jego ulubioną rozrywką była gra w tenisa. W północno-zachodniej części parceli, obok wiaduktu – przepustu pod nasypem kolejowym znajdował się kort tenisowy pochodzący z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Kort ten znajdował się na sztucznie uformowanym placu, który obecnie przylega krótszym bokiem do nasypu kolejowego. Linia kolejowa z Piechowic do Szklarskiej Poręby, której projekty pochodzą z drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku została wybudowana w latach 1900 – 1902. Poprowadzona po części głębokim wykopem ograniczyła parcelę od północnego – zachodu. Wiązało się to prawdopodobnie z odsprzedaniem części parceli poniżej dzisiejszej ul. Dolnej na rzecz kolei. Linia ta, jako pierwsza kolej górska w Niemczech, została zelektryfikowana w 1922 r.

Na południe od willi wybudowany został niewielki staw z przepustem ujmującym wodę ze strumieni spływających z zachodniego zbocza. Przejmował on część wód pochodzących z drenażu stoku, na którym stała willa. Po tafli pływały kaczki, a w wodzie pstrągi. 14) Woda wypływająca ze stawu wpływała do Czeskiej Strugi w Dolinie Siedmiu Domów i dalej do rzeki Kamiennej. Pomiędzy stawem a willą znajduje się do dziś kolonia krokusów, które Carl Hauptmann hodował dla pozyskania szafranu. Jesienią park pełen był grzybów.

Na polanie parkowej w latach trzydziestych odgrywane były fragmenty sztuki Gerharta Hauptmanna “Die versunkene Glocke” – “Dzwon zatopiony”. Przed willą w 1932 r. z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin Gerharta Hauptmanna miała miejsce specjalnie na ten cel przygotowana przez uczniów szkół ze Szklarskiej Poręby recytacja fragmentów jego dzieł literackich oraz inscenizowanych do nich “żywych obrazów”. Występowali w niej również mieszkańcy Szklarskiej Poręby w strojach teatralnych należący do założonego w 1919 r. Z inicjatywy A. Koeppensa, H. Fechnera i O. Oltmannsa “Schlesischen Bund für Heimatspiele”-“Śląskiego Związku Teatrów Ludowych”. Uroczystości jubileuszowe w Szklarskiej Porębie Gerhart Hauptmann zaszczycił osobiście.

W drugiej połowie lat trzydziestych park był jedną z powszechnie dostępnych atrakcji Szklarskiej Poręby. W miejscowym przewodniku turystycznym polecano go jako miejsce godne odwiedzenia. Czas, w jakim go można było odwiedzać określony był do zachodu słońca. Wstęp na teren parku był bezpłatny. 15)

Po II wojnie światowej park ulegał postępującemu zaniedbaniu i dewastacji. W latach sześćdziesiątych próbowano go powierzchownie odrestaurować ustawiając obok willi parę latarń elektrycznych i grodząc fragmenty płotem z siatki drucianej. Z czasem park uległ dalszej dewastacji i został zadrzewiony w niekontrolowany sposób przez znaczną ilość brzóz, klonów i świerków. W tym okresie, w bezpośredniej bliskości na południe od budynku, wybudowano betonowy boks na węgiel oraz ustawiono prowizoryczne drewniane komórki rozebrane na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych podczas remontu kapitalnego obiektu. W 1985 r. H. Wrabec i S. Prądzyński w ramach “Katalogu parków woj. jeleniogórskiego” na zlecenie Biura Studiów i Dokumentacji Zabytków w Jeleniej Górze dokonali analizy stopnia zachowania i charakterystyki stanu istniejącego parku, wskazując na wieloletnie zaniedbania przy jego pielęgnacji. 16). W roku 1998 r. na zlecenie Urzędu Miejskiego w Szklarskiej Porębie G. Polanica sporządziła projekt uporządkowania i uzupełnienia zieleni parkowej. 17). W chwili obecnej na terenie parku trwają prace pielęgnacyjno-porządkowe prowadzone przez Urząd Miejski w Szklarskiej Porębie pod nadzorem Państwowej Służby Ochrony Zabytków.

Z założeniem parkowym wiąże się pomnik nagrobny Carla Hautmanna, wybitne dzieło Hansa i Marlene Poelzig, pierwotnie umieszczony na zabytkowym cmentarzu ewangelickim w Szklarskiej Porębie Dolnej 18). Zdewastowany obiekt w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych został poddany renowacji przeprowadzonej przez zespół Przedsiębiorstwa Konserwacji Zabytków w Toruniu. Na stoku na południowy – zachód od willi wybudowano kamienny krąg z niewielkich ciosów granitu, który stanowić miał przyszłe miejsce jego ustawienia. Od pomysłu lokalizacji pomnika nagrobnego Carla Hauptmanna w tym miejscu odstąpiono w związku z niemożliwością zapewnienia obiektowi należytego dozoru, który zabezpieczyłby go przed ewentualnością ponownego zniszczenia. Na początku lat dziewięćdziesiątych według projektu L. Śniatyckiej-Olszewskiej pomiędzy dwustuletni lipami przy południowej ścianie willi umieszczono podstawę granitową pod pomnik nagrobny Carla Hauptmanna. Ze względu na bezpośrednią bliskość budynku i obawę przed uszkodzeniem poprzez konary drzew do posadowienia pomnika w tym miejscu nie doszło. Ostateczne miejsce pod pomnik nagrobny Carla Hauptmanna według projektu J. Lucerskiego wyznaczono na lekkim skłonie wzgórza, niedaleko na południowy-zachód od budynku muzeum., a odrestaurowany przez T. Filara obiekt uroczyście odsłonięto 12.12.2001 r. W przyszłości planowana jest rekonstrukcja założenia parkowego i utworzenie swego rodzaju artystycznego ‘Ogrodu karkonoskiego Ducha Gór’ jako miejsca prezentacji plastycznych form przestrzennych związanych z tą legendarną postacią.

Teren parku wokół dawnej willi braci Hauptmann był kształtowany indywidualnie przez właścicieli zgodnie z duchem epoki. Łąki i pola, które porastały poszczególne kępy drzew i krzewów z upływem czasu od początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku zostały przeobrażone w park natury. Szczególną uwagę zwracano na jego malowniczość, miejsca widokowe, system komunikacyjny i właściwy dobór nasadzeń. Z czasem park ten stał się atrakcją turystyczną Szklarskiej Poręby. W okresie po II wojnie światowej został on zaniedbany i zdewastowany, a pierwotna jego funkcja uległa zatarciu.

Przypisy :

1. “Dolina zamków i ogrodów. Kotlina Jeleniogórska-wspólne dziedzictwo.” , red. K. Bździach, Jelenia Góra 2001
2. G.Hauptmann, “Księga namiętności”, tłum. I. Sławińska, Katowice 1962, s. 20 – 21,
3. A. Koeppen, “Schreiberhau und seine Künstlerkolonie” [w:] “Schlesien”, R. 1908 – 1909, T.2, s. 476,
4. Erdmann G., “Dom na zboczu. Carl i gerhart Hauptmannowie w Szklarskiej Porębie”, Frankfurt a. Oder, 1991, s. 6, F. A. Vogt, “Gerhart Hauptmann der Schlesier”, Breslau 1942, s.40,
5. Knapik P., “Gerhart Hauptmann. Życie i twórczość do 1914 r.”, Wrocław 1994, s. 62,
6. ibidem, s. 63,
7. Erdmann G., “Das Haus am Hange”, Frankfurt a. Oder 1991, s.15
8. “Verkehrs Büchlein Schreiberhau 1937 – 1938”, Oberschreiberhau 1938, s. 34 – 35.
9. Pocztówka “Hauptmann Haus in Mittel – Schreiberhau Rsgb.”, wyd. “Argenta”, około 1930, “Verkehrs…”, op. cit., s. 36, “Wanderer im Riesengebirge” 05.1928,
10. Fotografia nr inw. 2883, Dział Zbiorów Graficznych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu,
11. Storm R, “Ich schrieb es auf. Das letzte Schreiberhauer Jahr”, Würzburg 2002
12. Erdmann, op. cit., s. 10,
13. “Schreiberhau und Umgebung. Für Wanderer und Sportler.”, Dresden 1933.
14. W. Leppmann, “Gerhart Hauptmann. Leben, Werk und Zeit”, Bern 1986, s. 141,
15. “Verkehrs …”, op. cit. , s. 35,
16. H. Wrabec, S. Prądzyński, “Katalog parków woj. jeleniogórskiego. Obiekt: Szklarska Poręba, ul. F. Dzierżyńskiego 9”, Jelenia Góra 1985.
17. Polanica G., ”Projekt uporządkowania i uzupełnienia zieleni zabytkowego parku przy domu Hauptmannów w Szklarskiej Porębie”, Szklarska Poręba-Bolesławiec 1998
18. Wiater P., “Zabytkowy cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej” [w:] “Rocznik Jeleniogórski”, Jelenia Góra 1998, Wiater P., “Pomnik nagrobny Carla Hauptmanna z cmentarza ewangelickiego w Szklarskiej Porębie Dolnej” [w:] “Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i sztuka 1900-1916”, red. J. Ilkosz i B. Störtkuhl, Wrocław 2000